تهذیب نفس با اخلاق عملی

سوالات و پاسخ هایی درباره تهذیب نفس و ....

    پرسش: چگونه می توان، غرایز، امیال و خواسته های نفسانی خود را کنترل، تعدیل و تهذیب نمود؟
    پاسخ: بی شک در وجود همه انسان ها غریزه هایی وجود دارد که تمام حرکتها و فعالیتهای درونی و برونی وی از آن برخاسته و متأثر می شود.
    مهمترین این غرایز عبارت است از: حس کنجکاوی، حس حق جویی، حس عرفان و خداخواهی، حس ماورایی و کمال طلبی، حس زیبایی، حس عدالت خواهی، حس فداکاری و ایثار، حس سودجویی، حس خودخواهی، حب نفس، حب بقا، حب شخصیت، حب مال و ثروت، حب جاه و مقام و شهوت و غضب و... این غرایز دارای دو بعد مثبت و منفی هستند که در جهت ایجاد انگیزه ها و تنوع آن به خوبی و بدی نقش اساسی دارد. شناخت این غرایز و گستره اثرگذاری و اثرپذیری آن در جهت هدایت و کنترل، ضروری و لازم است.
    تمیز انگیزه های خوب از بد و شناخت هدف های عالی از پست، بستگی به خودشناسی دارد. چگونه ممکن است انسان در مسیر تکامل گام بردارد در حالی که هنوز ابزار کار را نشناخته و آن را در مسیر صحیح راهنمایی نکرده است؟
    علم اخلاق به ویژه اخلاق عملی در این زمینه راهنمای خوبی برای سالکان و طالبان راه حق است. علم اخلاق ارزش ها و وسایل تحصیل آن را معرفی می کند و موانع و عوامل بازدارنده را روشن و شفاف می سازد. در این راستا باید دانست که کیفیت عمل و ارزش حقیقی آن در اخلاق اسلامی بستگی به نوع انگیزه و اهداف عمل کننده دارد و شکل ظاهری کار به تنهایی معیار ارزش ها (خوبیها و بدیها) به حساب نمی آید. نیت به اندازه ای مهم است که سرنوشت انسان را با آن می توان پیش بینی کرد. اصولاً سرنوشت افراد و اقوام و ملل به نیات و مقاصد آنها بستگی دارد. ان الله لایغیر مابقوم حتی یغیروا مابانفسهم (رعد-11) همانا خدای متعال سرنوشت هیچ قومی را تغییر نمی دهد مگر این که آن قوم نفوس خود را که شامل مجموعه تفکرات و اعمال و رفتار انسان ها باشد تغییر دهند.
    بنابراین تأکید و اصرار فراوان بر شناخت نفس و کنترل و هدایت غرایز و نیز تهذیب و تزکیه نفس به خاطر نقشی است که این عوامل در اعمال و رفتار و کیفیت آن دارد. چنان که اعمال و رفتار انسان نیز متقابلاً در شاکله و ساختار روحی و فکری او اثر می گذارد. این تأثیر و تأثر متقابل برای همیشه ادامه دارد و هیچگاه انسان از این گیرودار رهایی نمی یابد. بنابراین اگر این غرایز به طور صحیح هدایت و رهبری نشود و تحت کنترل دقیق قرار نگیرد خطرناک و زیانبخش خواهد بود. به عنوان نمونه و غرایز و تمایلات جنسی و ثروت اندوزی انسان اگر به نحو صحیح هدایت و رهبری شود، جایگاه انسان از فرشتگان نیز می تواند برتر شود و در صورت عدم کنترل، تعدیل و تهذیب و تزکیه آن، مقام انسان را به سطحی پست تر از حیوان سوق می دهد.
    یکی از مهمترین راهکارهای کنترل و تعدیل غرایز انسان، توسل به اخلاق عملی است. منظور از اخلاق عملی آداب و دستورهای خاصی است که در مسیر تزکیه و تهذیب، التزام به آنها ضرورت دارد، و ازطریق عمل ما را به هدف نزدیک می سازد. به بیان دیگر مقصود از اخلاق عملی در اینجا اعمال قلبی (مانند: نیت، حب و بغض، سوءظن، حسد، کینه، تواضع و تکبر و امثال آن) و اعمال فیزیکی و بدنی است که در جهت اوامر و نواهی شارع مقدس انجام گیرد. البته پرواضح است که برای رسیدن به فضایل و ملکات فاضله ریاضت های علمی و عملی هر دو لازم است. در مرحله اول، شناخت فضایل و رذایل و آگاهی از شخصیت و جایگاه واقعی انسان ضرورت دارد. سپس مبارزه و مجاهده با نفس اماره و طغیان غرایز و تمایلات نفسانی، چرا که تا مبارزه و مجاهدت نباشد انسان بر هواهای نفسانی غالب نمی شود و کسی که از این میدان پیروز و سربلند بیرون نیاید به مرحله فضیلت و کرامت و سلامت نفس نایل نمی شود. و آن کس که به مرحله سلامت نفس نرسد، در روز حساب و میزان دستش تهی خواهد بود. قرآن کریم می فرماید: ... یوم لاینفع مال ولانبون الا من اتی الله بقلب سلیم. (شعراء-88) در آن روز مال و فرزندان سودی نمی بخشد، مگر کسی که با قلب سلیم به پیشگاه خدا درآید.